Prva snimanja domaćih snimatelja datiraju još od Aneksione krize 1908. godine, kada je bioskop ''Grand bioskop Ben Akiba'' snimio više scena o Beogradu i beogradskom životu i navodno započeo, zašta za sada nema pravih dokaza, snimanje igranog filma Hadži Loja, po drami Branislava Nušića. Pored stranih prikazivača, sredinom prvog desetleća  pojavljuju se i domaći, kao Stojan Nanić, Bora Jelkić, Pavle Tica, Ivan Čarnojević, a krajem 1908. godine, u svom ekskluzivnom hotelu ''Pariz'' poslovni čovek Svetozar Botorić osniva prvi srpski stalni bioskop, pod imenom ''Grand bioskop.'' Već krajem prve decenije dvadesetog veka u Vojvodini su aktivni Ernest Bošnjak u Somboru i Aleksandar Lifka u Subotici (inače obojica vlasnici bioskopa) koji snimaju značajne dokumentarne i igrane materijale, od kojih su neki i danas sačuvani. Do I svetskog rata u Srbiji se ustaljuje kontinuirana filmska proizvodnja i nastaju četiri preduzeća koja se bave kako snimanjem filmova, tako i distribucijom i prikazivačkom delatnošću. Već spomenuti Svetozar Botorić, zadivljen mogućnostima nove umetnosti postaje ekskluzivni predstavnik firme Braća Pate /Pathe Freres/ za Srbiju i Bugarsku. On tokom leta 1911. godine angažuje Pateovog snimatelja mađarskog porekla Luja de Berija, koji zajedno sa slavnim glumcem i rediteljem Srpskog Kraljevskog Narodnog Pozorišta u Beogradu, Čiča Ilijom Stanojevićem kroz ''Udruženje za snimanje srpskih narodnih filmova'', stvara iste godine prva tri balkanska igrana filma, Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi, Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa i Ciganska svadba ili Bibija, kao i dvadesetak dokumentarnih filmova. Pošto se vodila kao izgubljena više od devet decenija, većina Botorićevog producentskog opusa je pronađena u leto 2003. godine u Austrijskom filmskom arhivu u Beču /Filmarchiv Austria/. Odmah nakon njega, kinematografiji su pristupili braća Savić (Pera, Boža i Svetolik), poslovni ljudi i vlasnici prvog namenski građenog bioskopa u Srbiji, pod nazivom ''Moderni bioskop''. Osim više dokumentarnih i žurnalskih storija, i popularisanja filmske umetnosti kroz dnevni list ''Mali žurnal'' koji je bio u njihovom vlasništvu, oni su 1912 godine snimili prvu srpsku filmsku dramu Jadna majka, i osnovali prvu srpsku filmsku laboratoriju kojom je rukovodio kasnije jedan od najcenjenijih svetskih snimatelja Karl Frojnd /Karl Freund/. Nažalost, nijedno parče nekog njihovog filma danas nije sačuvano. Treći producent po redu u Srbiji je bio industrijalac i vlasnik bioskopa ''Kasina'' Đorđe Đoka Bogdanović. Uz nekoliko desetina snimljenih dokumentarnih materijala o Beogradu i događajima u njemu, Bogdanović je posebno zaslužan što je za vreme II balkanskog i početkom I svetskog rata, sa svojim snimateljima, među kojima se isticao Rus Samson Černov, zabeležio pobedonosni put srpske vojske i oslobođenje Stare i Južne Srbije. Zahvaljujući njegovoj porodici, koja je decenijama brižljivo čuvala i od raznih okupatora  skrivala njegove materijale, najveći deo njegovog fonda je sačuvan i otkupljen od strane Jugoslovenske kinoteke. Imena braće Cvetković, vlasnika bioskopa ''Kolarac'', četvrtih po redu producenata u Srbiji, samo su se povremeno pojavljivala u štampi, pa za njih danas nije sigurno da li su zaista bili producenti svojih filmova ili su samo prikazivali tuđa ostvarenja. Napokon, treba reći da se uz Luja de Berija, koji je verovatno  snimao za sve srpske producente toga doba, za snimatelja osposobio i naš prvi operater,  vrlo talentovani Slavko Jovanović.

Za vreme I svetskog rata mnoge čuvene svetske filmske kuće, kao što su Pate /Pathe/, Gomon /Gaumont/, Savoja film /Savoia film/, Topikal Badžet /Topical Budget/ itd., su preko svojih hrabrih snimatelja (dok je to bilo moguće) filmom obaveštavali svet o junačkoj borbi malog naroda protiv višestruko jačeg porobljivača. Za vreme rata, istaknuti snimatelji kao što su Leons Šnajder /Leons Schneider/, Donald Tompson/ Donald Tomphson/, Arijel Vardžes /Ariel Varges/, Žan Emar /Jean Hemard/, Umberto Romanjoli /Umberto Romagnoli/i drugi, beležili su aktivnosti srpskog vrha, vojske i naroda, počev od mobilizacije, odbrane Beograda, boravka u Nišu, odlaska na Solunski front te krvavih borbi i oslobođenja otadžbine. Za nas je naročito značajan i rad savezničkih sekcija na Solunskom frontu 1916-1918. godine; pre svega Francuske, koja je zabeležila ne samo ratna dejstva i stradanja naroda, već i slave i molitve, slavlja i sahrane, odnosno život jednog naroda koji je tada bio na ivici provalije. I snimatelji okupacionih sila austro-ugarske, nemačke i bugarske vojske, snimili su mnogo filmske trake na našim prostorima, ali veći deo toga je danas izgubljen. Sa srpske strane, za vreme I svetskog rata aktivni su Dragiša Stojadinović, budući osnivač Kinematografske sekcije srpske vojske u Solunu, koji beleži Odbranu Beograda 1915. godine, sa izuzetno značajnim scenama srušenog železničkog mosta na Savi, ruševinama u centru grada, srpskih boraca u rovovima itd. Ljubiša Valić pak, je zabeležio dejstva Užičke vojske na granici sa Bosnom. Zbog teške situacije u kojoj se našla Srbija, sve do kraja 1916. godine objektivi naših snimatelja nisu radili, kada je u Solunu formirana Kinematografsksa sekcija srpske vojske, kojom su upravljali Dragiša Stojadinović i kasnije Mihailo Mihailović, zvani Mika Afrika. Zahvaljujući njihovom radu i entuzijazmu, sačuvani su brojni kadrovi o radu Vrhovne komande i proboju Solunskog fronta, ali i takvi kapitalni materijali kao što su Požar Soluna i Solunski proces Apisu i drugovima, oba iz 1917. godine. Izvan teritorije zahvaćene ratom, u pitomoj Vojvodini, prve filmske pokušaje je učinio mladi i neobično aktivni Vladimir Totović. Sam je režirao dva igrana filma Spasilac i Detektiv kao lopov iz 1915. godine, a zatim prešao u Beč, gde je nastupao kao glumac u ausrtijskim filmovima, da bi ubrzo nakon mobilizacije poginuo u blizini Gorice.
Nakon I svetskog rata situacija u novostvorenoj državi, Kraljevini SHS a naročito na srpskim teritorijama je bila veoma teška, zbog intenzivnih razaranja i sveopšteg osiromašenja, a i u državnoj upravi nije bilo volje ni želje da se pomogne i osnaži domaća filmska proizvodnja. Ipak, 1922. godine je pri Ministarstvu narodnog zdravlja osnovana Radionica za izradu filmova, u kojoj su Milutin Bata Nikolić i Mihailo Mihailović snimili nekoliko poučnih , danas izgubljenih ostvarenja kao što su Tragedija naše dece iz 1922. godine, odnosno Greh alkohola i Doktor Tokerama, oba iz 1923. godine. U Beogradu 1924. godine, mladi umetnici i ljubitelji filma osnivaju Klub filmofila, u kome nastaje ideja o snimanju prvog ''beogradskog filma'' Kačaci u Topčideru. Međutim, zbog nedostatka novca snimanje ove komedije je ubrzo prekinuto. Sa stabilizacijom prilika u zemlji sredinom dvadesetih, u Beogradu niče niz filmskih preduzeća, kao što su ''Novaković film'', ''Artistik film'', ''Pobeda film'', ''Osvit film'' itd. Među filmskim poslenicima posebno se ističe Kosta Novaković, koji je stvorio mnoge vredne dokumentarne materijale, kao što su Svečana poseta Nj.V. kralja Aleksandra I i Nj.V. kraljice Marije Crnoj Gori i Dalmaciji iz 1925, odnosno Proslava 550-godišnjice bitke na Kosovu (koji je ostao nedovršen) kao i više brojeva sopstvenog Novaković žurnala. Okušao se i na igranom filmu, pa je posle slabo prihvaćene, kratke komedije Kralj čarlstona iz 1927.godine snimio vrlo zanimljivu socijalnu dramu Grešnica bez greha iz 1930. godine. Josip Novak se tokom dvadesetih preko ''Pobede filma'' uglavnom bavio snimanjem kratkih filmova-reklama, kao što je simpatični Sve radi osmeha iz 1926, a širu afirmaciju stiče kompilacijom autentičnih snimaka Balkanski rat iz 1928. godine, zatim igranim filmom o rudarskom životu Rudareva sreća iz 1929. godine, kao i međunarodno nagrađivanim dokumentarcem Simfonija vode iz 1931. godine. Zvuk je već 1930. godine preplavio studija i bioskope na Zapadu, dok je kod nas još uvek dominirao nemi film. Te godine vrlo ambiciozni Veliki sveslovenski slet sokola snimali su najznačajniji domaći snimatelji: Josip Novak, Stevan Mišković (Baja Džora), Miodrag Mika Đorđević, Mihajlo Al. Popović, Anton Hari Smeh...
 

"Sa verom u Boga", r. Mihajlo Popović, 1932 godine

Ubrzo zatim stvara se preduzeće ''Jugoslovenski prosvetni film '' u Beogradu, koje tokom tridesetih snima veliki broj turističkih i putopisnih filmova o lepotama Jugoslavije. Među njima se posebno ističu: Kroz zemlju naših careva i kraljeva Stanislava Krakova iz 1931. godine, Beograd prestonica Kraljevine Jugoslavije Vojina Đorđevića iz 1932. godine, Lepa naša otadžbina Josipa Novaka iz 1932. godine, Pod jugoslovenskim nebom Miodraga Mike Đorđevića iz 1934. godine itd. U okviru novosnovanog preduzeća ''Adrija Nacional film'', povratnici iz inostranstva, gde su se obučavali za rad u filmskoj industriji, Milutin Ignjačević i Ranko Jovanović snimaju dva solidna i interesantna, danas izgubljena filma, Kroz buru i oganj 1930. godine i Na kapiji Orijenta 1932. godine. No, najbolji srpski i jugoslovenski film u međuratnom periodu, Sa verom u Boga, sa temom tragedije srpskog naroda u Velikom ratu, koji i danas pleni svojim humanističkim karakterom, režirao je Mihajlo Al. Popović, u okviru sopstvenog MAP filma 1932. godine. Krajem 1931. godine donet je Zakon o uređenju prometa filmova, koji je bio vrlo povoljan po domaće proizvođače, zbog čega je došlo do znatnog porasta filmske proizvodnje, ali on je vrlo brzo pod pritiskom inostranih velikih kompanija izmenjen, pa je ubrzo domaća filmska proizvodnja dovedena pred potpuno gašenje. Mnoga preduzeća su uništena, a neki istaknuti filmski radnici, kao što su na primer Josip Novak i Stevan Mišković, odlaze na rad u inostranstvo. Tokom druge polovine tridesetih, uz ''Jugoslovenski prosvetni film'' jedina ozbiljna producentska kuća je ''Artistik film'' Andre Glišića i Zarije Đokića, koja 1938. godine stvara izvrstan sportski film o biciklističkoj trci kroz Srbiju, Put džinova, a u sam osvit rata, poetski dokumentarno-igrani konglomerat Priča jednog dana, izrazito sofisticiranog režisera Maksa Kalmića On će ubrzo stradati kao jedna od prvih žrtava nacističkog terora u Beogradu. Ipak, najznačajnije delo Artistik filma bio je verovatno do danas najbolji arhivski film o mučeničkom putu Srbije i Srba u I svetskom ratu, Golgota Srbije iz 1940. godine, koji je kroz vešto izabran dokumentarni materijal i suptilne međunatpise uobličio novinar i reditelj Stanislav Krakov. U Vojvodini je tokom tridesetih mnoge dokumentarne filmove s uspehom proizvodio ''Titan film'' iz Bečeja, vlasnika Danila Jakšića. U drugoj polovini tridesetih, nastaju i prvi domaći pokušaji snimanja u boji, od strane Vladete Limića i Dragiše Stojadinovića, a svetski popularne filmske zvezde su ''naše gore list'' Svetislav Ivan Petrović i Ita Rina, koji često dolaze u svoju otadžbinu. Izvan Srbije, od naših ljudi aktivni su u Bosni i Hercegovini Nikola Drakulić, koji 1937. godine stvara kratki igrani film Ljubav u Sarajevu, sa popularnim pevačem sevdalinki Edom Ljubićem u glavnoj ulozi, kao i pasionirani skupljač etnografske baštine Špiro Bocarić, koji realizuje više kratkih dokumentarnih filmova o Banja Luci, Derventi, Doboju itd. Početak Drugog svetskog rata i napad na Jugoslaviju izazvali su totalni krah filmske industrije. Mnogi amateri, ali i profesionalne kuće kao što su ''Artistik film'' i ''Novaković film'', snimali su presudne datume srpske istorije, kao što su 27. mart i 6. april 1941 godine. Neki od tih materijala su na svu sreću sačuvani do naših dana. Za vreme rata većina filmskih radnika nije radila, a neki su se aktivirali u novom državnom aparatu kao Stevan Mišković, Hari Smeh i Mihailo Ivanjikov. Nemačke okupacione vlasti su preuzele kontrolu nad čitavom kinematografijom, ali u tim najtežim trenucima u Beogradu je pripreman prvi srpski igrani dugometražni zvučni film Nevinost bez zaštite, iz 1943. godine u kome je nosilac glavne uloge bio proslavljeni predratni akrobata Dragoljub Aleksić, kome je u tehničkoj realizaciji filma pomogao Stevan Mišković. Iako arhaičan, i vrlo naivan, ovaj film je bio drugi po gledanosti u Srbiji za vreme nemačke okupacije. Stevan Mišković je učestvovao i u proizvodnji kratkih animiranih žurnala Nedeljni pregled, koji su izlazili svake nedelje od proleća 1943. do leta 1944. godine. Ovi malo poznati i skrajnuti materijali, izuzetnih crtačkih kvaliteta i slabe animacije, imali su izrazito antiboljševički, antiplutokratski i antisemitski sadržaj. Tokom 1943. godine Nedićeva vlada je krenula i sa izlaženjem filmskih novosti Nova Srbija, u kojima su po uzoru na popularni UFA žurnal, obrađivani politički događaji i svakodnevni život u Srbiji. U ratnim godinama nije bilo kontinuiranih snimanja suparničkih antifašističkih pokreta (Narodno oslobodilačkog pokreta i Jugoslovenske kraljevske vojske u otadžbini). Titove jedinice su intenzivno beležene na filmskoj traci tek od 1944. godine i dolaska američkih i britanskih snimatelja, koji su snimali na Visu, u Dalmaciji i Crnoj gori, odnosno sovjetskih vojnih snimatelja, koji su sa Crvenom armijom pratili sve frontove, od borbi za oslobođenje Beograda 1944. do završnih borbi za oslobođenje Jugoslavije u maju 1945. godine. Jedini značajniji materijal o delovanju četnika za vreme II svetskog rata, snimljen je u varošici Boljevac podno planine Rtanj u leto 1944. godine, i prikazuje kadrove američkih pilota koji su spašeni i poslati u Ameriku od strane vojnika jugoslovenske Kraljevske vojske u otadžbini. U leto 1944. godine osnovana je Filmska sekcija Glavnog štaba NOV i PO Srbije, čiji je prvi rukovodilac bio Radoš Novaković, a koja je ubrzo prerasla u Filmsku sekciju Jugoslavije i otpočela sa proizvodnjom prvih kinohronika (Filmskih novosti). Tada je otpočelao novo poglavlje u razvoju kimematografije svih jugoslovenskih naroda, pa i srpskog, koje je postavilo totalni diskontinuitet u odnosu na pređašnje razdoblje. Kinematografija u Srba 1896-1945, je patila od nedovoljne organizovanosti, poluamaterizma i večnog siromaštva, boreći se sa mnogobrojnim teškoćama, sputavana od države i uništavana od neprijatelja. Međutim, bez obzira na sva potcenjivanja i neke periode koji su i do naših dana nedovoljno istraženi, nameće se zaključak, da ona u našoj filmskoj istoriji zauzima značajnije mesto nego što je to dosad bilo priznavano. Čini se, da vremena pravog preispitivanja i novog, objektivnijeg ocenjivanja dostignutih filmskih i estetskih vrednosti u prvih pedeset godina ''kinematografije u Srba'' tek dolaze.

*Autor ovog teksta je upravnik Arhiva jugoslovenske kinoteke od 2001 godine.

Aleksandar Saša Erdeljanović kinarhiv@eunet.yu